Burgerschap vanuit historisch perspectief: Lessen trekken uit het verleden

Pieter van Rees, docent en onderzoeker aan de Universiteit voor Humanistiek, bekijkt burgerschapsonderwijs vanuit historisch perspectief. Prima Onderwijs mocht een college bijwonen. “Zelfbewuste leraren laten zich niet intimideren.”

Van Rees start zijn historische overzicht voor de module Moreel Onderwijs en Burgerschapsvorming – onderdeel van de Master Burgerschap en Kwaliteit van Samenleven - in 1917. Dat is heel wat eerder dan 2006, het jaar van de eerste burgerschapswet. Ruim een eeuw zelfs voor de aangescherpte burgerschapswet van 2021.

Het vertrekpunt van de universitair docent is begrijpelijk, want met de invoering van het kiesrecht voor mannen (vrouwen mochten twee jaar later pas stemmen) moest de school een plek zijn waar kinderen en jongeren leerden om die politieke verantwoordelijkheid te dragen.

Het college had ook kunnen beginnen met de schoolwet van 1801 en de lange schoolstrijd die daarop volgde – verschillende bevolkingsgroepen in Nederland hadden hun eigen ideeën over de invulling van onderwijs en de rol van de staat daarbij. De schoolstrijd werd uiteindelijk beslecht met het befaamde Artikel 23 aangaande de Vrijheid van Onderwijs in -inderdaad- 1917.

Welk tijdvak je ook kiest, wie de sociologische, politieke en pedagogische ideeën en omstandigheden uit die tijd erbij betrekt, ziet vanzelf dat de manier waarop we scholen inrichten, alles te maken heeft met de maatschappij die men voor ogen heeft. Soms is die visie impliciet, soms nadrukkelijk aanwezig, zo blijkt wanneer Van Rees vertelt over Amerikaanse onderwijsvernieuwers uit de jaren twintig van de vorige eeuw. Zij meenden dat het hoog tijd werd voor onderwijs dat kinderen zou voorbereiden op de alsmaar voortschrijdende moderniteit van de twintigste eeuw die voor hun voeten lag. Het onderwijsstelsel van destijds faalde in hun ogen hopeloos in die opdracht. Leest iemand daar een gelijkenis met de latere roep om 21th century skills? Als de geschiedenis zich niet herhaalt, dan rijmt het op zijn minst.

Baldadige jeugd

Van Rees gidst zijn studenten langs de moreel-opvoedkundige ontwikkelingen tot aan de Tweede Wereldoorlog. Van de notie van burgerschap in de zuilenmaatschappij tot de burgerlijke en democratische verantwoordelijkheden die de ‘vrijgevochten generatie 68’ voor zich zag. In de jaren negentig werd het omhelzen van de multiculturele samenleving gezien als het juiste perspectief, maar ook dat perspectief verloor aan kracht, zien de studenten aan de hand van een videofragment met politicus Pim Fortuyn.

Na de pauze vervolgt Van Rees zijn les met een Polygoonjournaal uit 1947 over de baldadige jeugd in het land. In het fragment wordt de Nederlandse burger opgeroepen de ‘bandeloze jeugd’ weer in het gareel te krijgen met structuur en discipline. Nadat Van Rees zijn studenten vraagt na te denken over de bredere context van de oproep van het bioscoopjournaal, verschijnen de maatschappelijke contouren: het waren jaren waarin de weerbaarheid van de democratie - de recente gruwelen van de Tweede Wereldoorlog nog vers in het geheugen – volop aandacht kreeg; een tumultueuze tijd waarin de voor Nederland karakteristieke zuilenmaatschappij langzaam aan ter discussie kwam te staan ten behoeve van nationale eenheid voor de wederopbouw.

Pedagogische geschiedenis

Via een pedagogische blik komt Martinus J. Langeveld naar voren. De Vaderlandse pedagoog verbond zijn denken in de naoorlogse jaren met dat van de Duitse filosoof Martin Heidegger en zijn visie op de uitdagingen van de moderne samenleving. “Net als Langevelds leermeester Philipp Kohnstamm, staan ze in de Duitse pedagogische traditie, waarbij de interactie tussen leraar en leerling centraal staat”, merkt een studente op. Van Rees luistert instemmend en voegt toe: “’De leraar begeleidt zijn leerling tot het punt dat het zijn eigen keuzes kan maken en daarmee een eigen persoonlijkheid wordt’, is een tekenende uitspraak van Kohnstamm. Die nadruk op het kweken van autonome burgers viel in de naoorlogse jaren in vruchtbare aarde.”

Zeggenschap

Masterstudent Suzanne bekruipt gedurende het college een gevoel van twijfel: “Ik wil scholen later graag adviseren over burgerschap. Maar hoe vertaal je alle theoretische beschouwingen naar de praktijk?”

De onderwijskundig historicus begrijpt haar onzekerheid: “Het gaat er niet om dat je tot in detail op de hoogte bent van de geschiedenis rond onderwijs en burgerschap. Historische reflectie zorgt ervoor dat je als schoolgemeenschap goed na kunt blijven denken over de huidige relatie tussen onderwijs en democratische samenleving. Eigenlijk zou je die kritische distantie als deel van de burgerschapsopdracht moeten zien: het zorgt er mede voor dat een school vanuit eigen visie invulling kan geven aan de burgerschapsopdracht. Dat behoud van zeggenschap is niet alleen zeer democratisch maar ook heel praktisch: het maakt een school weerbaar tegen de stroom aan veranderende opdrachten en verwachtingen vanuit de overheid. Die is voor leraren en schoolleiders namelijk nogal eens intimiderend. Zelfbewuste leraren en schoolleiders met historische reflectie laten zich niet intimideren.”

Het proefschrift van Pieter van Rees is hier te lezen: Political education: The science of democratic citizenship education in the Netherlands and the United States (1920-2020) — the University of Groningen research portal (rug.nl)

Meer over de master Burgerschap en Kwaliteit van Samenleven vind je hier: https://www.uvh.nl/onderwijs/master-burgerschap-en-kwaliteit-van-samenleven/