Formatief handelen in het po ‘Niet een focus op moeten leren, maar op mogen leren’

Formatief handelen krijgt steeds meer bekendheid. Met name in het basisonderwijs biedt het een vruchtbare voedingsbodem om kinderen te laten leren zónder de druk van presteren. Dankzij lange leerlijnen is er veel ruimte om het leerproces aan te passen aan de behoeften van de leerlingen. Maar hoe start je als school met formatief handelen en hoe implementeer je het succesvol?

In gesprek met Dominique Sluijsmans, onderzoeker en lector Integrale Curricumontwikkeling bij Hogeschool Rotterdam en Mascha Maljers, leerkracht en teamleider op het Montessorikindcentrum (MKC) Aan de Oosterplas in Den Bosch, wordt duidelijk waarom starten met leren zonder oordeel op de basisschool een mooie basis legt voor de verdere ontwikkeling van kinderen. Mascha vat het treffend samen: “Formatief handelen helpt leerlingen groeien zonder prestatiedruk. Je legt dus niet een focus op moeten leren, maar op mogen leren.” Beiden hebben bijgedragen aan de themapagina ‘Formatief handelen in het po’ van Onderwijskennis van het NRO.

Meer dan toetsen zonder cijfers

Het begrip formatief handelen vindt zijn oorsprong in het Engelse formative assessment. Lange tijd werd dit concept in Nederland vooral vertaald naar ‘formatief toetsen’: toetsen zonder cijfers, bedoeld om het leerproces te ondersteunen. “Maar in de praktijk ontstonden daar veel misvattingen over”, vertelt Dominique. Het formatieve proces werd vaak gereduceerd tot het afnemen van toetsen zonder beoordeling, terwijl het in essentie draait om een voortdurend proces van leren, feedback en bijsturen.

Daarom werd het begrip verruimd naar formatief handelen. Hierbij ligt de nadruk op het actief handelen op basis van verzamelde inzichten om leerlingen verder te helpen. Dit betekent dat leerkrachten niet alleen observeren waar een leerling staat, maar ook vervolgstappen ondernemen om het leerproces aan te passen aan de behoeften van de leerling.

De waarde van lange leerlijnen

Volgens Mascha is formatief handelen in het montessorionderwijs al van nature verweven. “We kijken continu waar een leerling staat en bieden leerstof op maat aan. Het basisonderwijs is daar bij uitstek geschikt voor. Anders dan in het vo, trekken leerlingen in het basisonderwijs acht jaar lang met elkaar op. Ze weten dat ze de tijd hebben om doelen te behalen.” Toch benadrukt ze dat dit niet vanzelfsprekend is: “Een duidelijke visie is belangrijk, maar het begint bij kennis van de leerlijnen en inzicht in wat leerlingen moeten leren. Pas dan kun je flexibel omgaan met de leerlijn en de behoeften van de leerlingen.”

Dominique sluit zich daarbij aan: “Zonder gezamenlijk antwoord op de vraag ‘waartoe leren onze leerlingen?’ is formatief handelen moeilijk te organiseren. Dit kan gaan over vakinhoudelijke kennis, maar ook over vaardigheden zoals zelfvertrouwen of samenwerking. Het is een samenspel van strategieën en vaardigheden waar leerkrachten ervaring en kennis voor nodig hebben. Het kost tijd om dit echt goed in de vingers te krijgen.”

Tips om laagdrempelig te starten

Zowel Dominique als Mascha benadrukken dan ook dat het belangrijk is om klein te beginnen. “Ga eerst kijken wat er al gebeurt in de klas en gebruik dat als haakje voor verdere ontwikkeling.” Ze benadrukken het belang van focus: “Kies één vakgebied of leerlijn, werk die goed uit en stuur bij waar nodig.” Zo zijn ze op de school van Mascha 5 jaar geleden gestart met het uitwerken van de leerlijn rekenen. Inmiddels is deze lijn al meerdere keren verbeterd en zijn ze nu bezig om meer ruimte voor complexere vaardigheden in de bovenbouw te creëren. Mascha: “Om dit te bereiken oefenen we alle tafelsommen in groep 4, zodat we in groep 5 meteen kunnen beginnen met automatiseren en memoriseren van de tafels.”

Mascha adviseert om vanuit structuur te werken. Een belangrijk hulpmiddel op haar school is bijvoorbeeld de ‘doelenmap’: een overzicht waarin leerlingen precies kunnen zien welke doelen zij al hebben bereikt en waar ze naartoe werken. “Het geeft hen inzicht en eigenaarschap over hun leerproces”, legt Mascha uit. “Leerlingen vragen zelf om de volgende stap te mogen zetten. Zo geef je ze vertrouwen en maak je leren betekenisvol.”

Themapagina als hulpmiddel

Formatief handelen is geen kant-en-klare methode, besluit Dominique. “Het is een proces dat tijd en doorontwikkeling vraagt. De themapagina biedt een goed startpunt, maar het echte werk begint bij de visie van het team en het lef om te kiezen voor leren zonder oordeel.”

Mascha sluit zich daarbij aan: “Begin elke keer klein, blijf reflecteren, en gun jezelf de tijd om te leren. De themapagina biedt  een houvast bij het vaststellen van leerdoelen en het aanpassen van het proces waar nodig. Als je eenmaal een goede basis hebt, kun je gerichter bijsturen. Alleen zo creëer je een schoolcultuur waarin leren centraal staat, voor leerlingen én leerkrachten.”

Themapagina ‘Formatief handelen in het po’

Benieuwd hoe je formatief handelen in het primair onderwijs implementeert? Van onderzoek en basisprincipes tot concrete voorbeelden: op de themapagina vind je praktische handvatten die je direct toe kunt passen in de klas. Ontdek hoe je het leerproces van leerlingen kunt versterken met gerichte vragen, feedback en co-regulatie. Dit overzicht laat zien hoe kleine aanpassingen al grote resultaten kunnen boeken voor zowel leerlingen als teams. Ga naar: www.onderwijskennis.nl/themas/formatief-handelen-in-het-po

Ook aan de slag met formatief handelen in het po? Ga naar deze pagina

Interesse in formatief handelen in het vo? Ga naar deze pagina