'Heroverweeg het burgerschapsonderwijs kritisch'

Veel scholen hebben moeite om de burgerschapsopdracht een plek te geven in het (basis)curriculum. Piet van der Ploeg, onderwijsfilosofisch onderzoeker verbonden aan Academica University of Applied Sciences in Amsterdam en de Rijksuniversiteit Groningen, vertelt waar die worsteling volgens hem vandaan komt. “Het voorgeschreven burgerschapsonderwijs ondermijnt democratisch burgerschap.” 

Terug naar de basis betekent terug naar taal, rekenen én burgerschap?
“Als je naast taal en rekenen inzet op kennisrijk onderwijs waarbij kinderen en jongeren niet zomaar klakkeloos kennis tot zich nemen maar het zichzelf ook onderzoekend en bevragend eigen maken, dan kweek je vanzelf burgers vol kennis en kunde. Dan ís onderwijs burgerschapsvormend. Heel anders dus dan de opzet rond burgerschap nu, waarbij scholen van het ministerie van OCW, de onderwijsinspectie, SLO en dergelijke een burgerschapsopdracht meekrijgen bovenóp de traditionele invulling van het onderwijs.”

Anne-Bert Dijkstra is bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en houdt zich veel bezig met dit thema. Volgens hem moeten we in deze tijd extra aandacht geven aan burgerschap omdat onze maatschappij steeds complexer en diverser wordt. Samenleven spreekt minder vanzelf. 
“Deze denktrant komt vaak terug, maar snijdt volgens mij geen hout. Ten eerste is het maar de vraag of onze samenleving wel echt zoveel diverser en complexer is dan pakweg honderd jaar geleden. Je kunt net zo goed het punt maken dat we qua kleding, voeding, muzieksmaak, taal et cetera. steeds meer op elkaar zijn gaan lijken. Ten tweede: áls het eerste argument zou kloppen, wie is die ‘we’ uit ‘we moeten’ dan? Moet de overheid aangeven waar we als samenleving naartoe moeten bewegen? Democratisch burgerschap draait volgens mij namelijk om zelfzeggenschap en medezeggenschap, ofwel zelfredzame burgers die positie kunnen innemen ten aanzien van de -onderzochte, geordende et cetera- kennis en dat ook kunnen verwoorden tegenover anderen. En er dan samen uitkomen.”

De overheid legt scholen een kader van voorgeschreven normen en waarden op?
“De laatste decennia heeft de politiek steeds meer maatschappelijke problemen op het bordje van het onderwijs gelegd: ongezondheid, intolerantie, verslaving, milieuproblematiek enzovoort. Ik zie een trend van social engineering, waarbij de overheid een burgerschapsideaal via scholen oplegt aan de jeugd. Dat het ideaal politiek (ideologisch) gekleurd is, daar staan veel mensen niet bij stil. Het voorgeschreven burgerschapsonderwijs ondermijnt in feite democratisch burgerschap. Dan kun je zeggen: wees als overheid zo terughoudend mogelijk en val leerlingen daar niet mee lastig. Of: laat ze kennis maken met meerdere burgerschapsidealen. Laat ze die zelf onderzoeken en zelf bepalen wat voor samenleving zij willen en wat voor burger zij willen zijn. Na de onderbouw van de basisschool zijn de kinderen idealiter toegerust met voldoende kennis en vermogen om ook met die tweede optie aan de slag te gaan.”

Keer op keer echter benadrukken onderwijs-instituten zoals de onderwijsinspectie dat scholen alle ruimte hebben om het burgerschapsonderwijs zelf vorm te geven. 
“De lijst aan sociale kwesties waar leerkrachten in het klaslokaal mee aan de slag moesten, werd steeds langer in de jaren tachtig en negentig en rond de eeuwwisseling trokken zij aan de (nood)rem. Ze wilden (toen al) terug naar de basis zou je kunnen zeggen. De kabinetten Balkenende in de jaren nul echter spraken over een terugkeer naar gedeelde normen en waarden, en zo ontstond een burgerschapswet voor het onderwijs, gericht op participatie en sociale cohesie. Omdat scholen het thema vervolgens niet serieus oppakten, werd het toezichtkader aangescherpt. Dat zorgde nog steeds niet voor duidelijkheid, wat scholen maar wat graag aangrepen om niet heel serieus op de burgerschapsverzoeken in te gaan. Daarop echter presenteerde de overheid een rits aan best practices die als voorbeeld dienden, en om de opdracht nog verder te specificeren werd er een cito-domeinomschrijving ontwikkeld. In de onlangs de aangescherpte burgerschapwet is behalve een aanscherping ook een verruiming van het terrein te zien naar vele andere domeinen zoals tolerantie en exclusiviteit. Zo werd de ruimte voor eigen invulling juist steeds kleiner.”

En de bereidheid van scholen?
“Over het algemeen is die nog steeds niet groot, maar scholen willen wel een goed inspectierapport. Dus vragen ze wederom om handvatten en die zijn er steeds meer, in de vorm van rapporten, instructies, seminars, voorlichtingsdagen et cetera. Scholen weten inmiddels steeds beter waar ze op worden afgerekend en hoe dat getoetst wordt, en handelen daarnaar. Het gevolg echter is helaas vaak een papieren beleid met afvinklijstjes. Dat wordt overigens vaak nauwelijks opgemerkt door de betrokkenen omdat de relatie tussen onderwijs en burgerschap überhaupt weinig wordt onderzocht. De intrinsieke motivatie voor, of doordachte ideeën over burgerschap zijn daarmee uit het zicht geraakt.”

Komt er met een nieuw kabinet mogelijk een trendbreuk in het burgerschapsonderwijs? 
“Die vraag legt direct de vinger op de zere plek: wanneer burgerschapsonderwijs gekleurd wordt door een maatschappelijk/politiek ideaalbeeld, kan dat in een ander politiek landschap ook zomaar weer de andere kant opgaan. Zo kom ik terug op een eerder punt: val leerlingen niet lastig met een voorgeschreven ideaalbeeld van burgerschap of laat ze in ieder geval kennismaken met meerdere burgerschapsidealen. Mensen in het onderwijs mogen het burgerschapsonderwijs kritisch heroverwegen.”