Onderwijsvernieuwing is een gezamenlijk proces

Hoe ga je als docent of schoolleider te werk om je onderwijspraktijk te verbeteren? Kristin Vanlommel is lector ‘Organiseren van Verandering in Onderwijs’ aan de Hogeschool Utrecht en Bijzonder Hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen. Zij bespreekt de belangrijkste stappen en waardevolle competenties.

“Misschien is het geen leuke boodschap maar verandering is onvermijdelijk. Er gebeurt zoveel in de maatschappij en het onderwijsveld. Vanuit het lectoraat doen we onderzoek en hebben we gesprekken met scholen; daar zien we dat veel docenten innovatie prima vinden. Maar wel als ze weten waarom de veranderingen belangrijk zijn, hoe ze het moeten aanpakken en wanneer ze zich voldoende ondersteund voelen door collega’s en schoolleiding.”

Wat is de eerste stap als je onderwijs wilt verbeteren?

“Het helder krijgen van de vraag die je wilt beantwoorden. Dit klinkt misschien vanzelfsprekend, maar in de praktijk zien we vaak dat het daar misgaat. Het is essentieel om goed na te denken: wat willen we precies oplossen? Als je bijvoorbeeld zegt: ‘We willen de motivatie van leerlingen verhogen’, is dat veel te breed. Er zijn honderden factoren die invloed hebben op motivatie, je zult je vraag veel specifieker moeten maken. Wanneer je dat niet doet, loop je het risico dat je onderzoek zoekt dat niet per se aansluit bij je werkelijke probleem.”

Hoe bepaal je welke bronnen relevant zijn?

“Je kunt verschillende soorten bronnen gebruiken zoals wetenschappelijk onderzoek, leerlingcijfers of toetsresultaten. Ook de expertise van jezelf en je collega’s speelt een belangrijke rol. Een valkuil is dat mensen vaak geneigd zijn om alleen naar het onderzoek te kijken dat direct aansluit bij wat ze zelf al geloven. Maar dat betekent niet dat dit het juiste of enige bewijs is. Het is belangrijk om kritisch te zijn en je niet alleen te laten leiden door wat je al weet of wat je toevallig tegenkomt. Het is dus cruciaal om je af te vragen: heeft dit onderzoek of deze data daadwerkelijk bewijskracht voor mijn situatie? Hoe relevant is dit voor de specifieke leerlingen in mijn school?”

Stel, je hebt een aantal alternatieven gevonden om je onderwijs te verbeteren, hoe maak je dan de uiteindelijke keuze?

“De keuze moet niet alleen gebaseerd zijn op de resultaten van het onderzoek, maar ook op wat je als team belangrijk vindt en wat passend is voor jouw schoolcontext. Dit vraagt om een helder gesprek over welke criteria je gebruikt om een keuze te maken. Als schoolleider kun je dit proces sturen door bijvoorbeeld bepaalde prioriteiten te stellen: willen we vooral de motivatie verbeteren, of willen we specifieke leerproblemen aanpakken?”

Het gaat dus niet alleen om het vinden van het juiste onderzoek, maar ook om een gezamenlijke afweging met je collega’s?

“Exact. Het gesprek met collega’s is cruciaal. Onderwijsvernieuwing is immers geen individueel maar een gezamenlijk proces. Door samen te reflecteren, samen te zoeken naar oplossingen en samen te besluiten welke criteria belangrijk zijn voor je keuzes, maak je innovatie mogelijk. Dat is waar het vaak misgaat: als je het als docent alleen doet, is de kans groter dat je in je eigen overtuigingen vast blijft zitten.”

Welke competenties zijn nodig om dit proces succesvol te doorlopen, zowel voor docenten als schoolleiders?

“In ons onderzoek hebben we vier belangrijke elementen geïdentificeerd die essentieel zijn voor docenten en schoolleiders die willen innoveren. Ten eerste inquisitiveness, dat gaat verder dan gewone nieuwsgierigheid. Het gaat om de drang om te begrijpen waarom iets niet werkt, wat de oorzaken zijn en welke oplossingen mogelijk zijn. Dit is een belangrijke competentie voor elke onderwijsprofessional, omdat het je aanmoedigt om voortdurend te blijven zoeken naar wat werkt en waarom. De tweede is creativiteit. Innovatie komt vaak voort uit het durven proberen van nieuwe benaderingen en het loslaten van ingesleten gewoontes. Vervolgens is ondernemerschap een belangrijke competentie. Dit houdt in dat je je verantwoordelijk voelt voor de resultaten van de school als geheel, niet alleen je eigen klas. Dit vraagt om een sterk gevoel van samenwerking en collectieve verantwoordelijkheid. En als laatste veerkracht. Innovatie brengt altijd obstakels en tegenslagen met zich mee. Veerkracht is de vaardigheid om door te zetten, ondanks de frustraties en moeilijkheden die je onderweg tegenkomt.”

Hoe kun je deze competenties ontwikkelen?

“Schoolleiders kunnen de ontwikkeling van deze competenties ondersteunen door een cultuur van openheid en samenwerking te creëren. Dit begint met het zichtbaar maken van wat belangrijk is voor de school, bijvoorbeeld door professionele leergemeenschappen te stimuleren waarin docenten samen kunnen reflecteren en leren van elkaars praktijk. Een procesbegeleider - zeker in het begin - is belangrijk. Die helpt bij het stellen van kritische vragen en het voeren van de juiste gesprekken. Door deze ondersteuning kunnen docenten in een veilige omgeving experimenteren met nieuwe ideeën.”

Wat zou je als afsluiting willen meegeven aan docenten en schoolleiders?

“Onderwijsinnovatie is geen kortetermijnproject. Het is een proces van samen leren, van kritisch reflecteren en van gezamenlijke ontwikkeling. Het gaat niet alleen om het vinden van het juiste onderzoek of het implementeren van een nieuwe methode. Dat maakt je onderwijs uiteindelijk veel sterker en effectiever.”

Meer weten? Lees het boek van Kristin. 

De grote vragen over onderwijsinnovatie. Op zoek naar meer verandergoesting.
Redactie: Kristin Vanlommel, Remco Coppoolse,
Lydia Schaap. Boom uitgevers, Amsterdam.