Opstandig gedrag begrijpen? Dít is de blackbox volgens pedagoog Kees 

Zie je opstandig gedrag in de klas? Dan ben je getuige van de laatste fase in een  gedragsreeks. “Deze bestaat uit vier g’s: er vond een Gebeurtenis plaats. Die zorgde voor Gedachten en een Gevoel bij de leerling. Daaruit ontstond Gedrag. We reageren op dat gedrag en vragen naar de gebeurtenis. Maar wat je eigenlijk nodig hebt, is die blackbox met gedachten en gevoelens. Dáár begint het gesprek”, legt pedagoog Kees van Overveld uit. Hij is in Nederland een voorvechter van Sociaal Emotioneel Leren (SEL). Dit ziet hij graag terug in de curricula van scholen. “Bijvoorbeeld onder burgerschap.”

Kees zette zo’n veertig jaar geleden zijn eerste stappen in het onderwijs. Hij ging aan de slag met kinderen van 7 tot 12 jaar in het speciaal onderwijs. “Vanuit hun beperking hadden de leerlingen moeite om over hun gedachten en gevoelens te praten. Ze konden niet vertellen dat ze ’s ochtends ruzie met een broer hadden. Wat ze wel deden was mokken, zwijgen of bepaalde geluiden maken. Ze werden ook nog eens opgescheept met een meester die in zijn jeugd niet echt had geleerd om over gedachtes en gevoelens te praten. Als ik boos werd, groeide hun weerstand of kropen ze meer in schulp.”

Dat eerste jaar was voor Kees vallen en opstaan. “Beginnende leerkrachten kregen toentertijd niet veel begeleiding. In mijn tweede jaar kreeg ik in die klas een meer ervaren collega erbij. Hij was veel bezig met gedachten en gevoelens van de leerlingen en snapte hun gedrag beter. Dat opende mijn ogen.”

Rond 1987 kwam er een programma uit Amerika over, speciaal voor die doelgroep binnen het speciaal onderwijs: programma alternatieve denkstrategieën (PAD). Dat ging juist erg in op de emotionele ontwikkeling van kinderen. “Ik mocht daarmee aan de slag en daar heb ik verschrikkelijk veel van geleerd.” Rond 1994 pikte hij de term sociaal-emotioneel leren (SEL) vanuit Amerika op. “De sociaal-emotionele ontwikkeling is het proces dat kinderen zelf doormaken. Je spreekt van SEL als je er als school actief mee aan de slag gaat.”

Kees’ interesse groeide en introduceerde de term SEL in Nederland. “Ik las veel en bezocht conferenties in de Verenigde Staten en Groot Brittannië. Alle kennis was voor mij de theoretische onderbouwing van mijn praktijkverhaal.” Dit was ook de periode dat Kees zelf begon met het schrijven van boeken en artikelen omdat hij de informatie zo belangrijk vond voor kinderen en leerkrachten.

Niet meer de gelukkigste jeugd

Oog hebben voor de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen, is steeds belangrijker geworden. Kees: “Jarenlang behoorden de Nederlandse jongeren tot de gelukkigste jeugd ter wereld. Rond 2018 verschenen steeds meer rapporten over het welbevinden van met name VO-leerlingen. Ze ervoeren vooral enorme school- en toetsdruk. Ook leden ze onder prestatiedruk. Daarin speelt sociale media ook een grote rol. Jongeren hadden steeds vaker gedachtes als ‘ik moet me goed presenteren, ik moet meegaan in trends. Ik moet ook een mooi plaatje posten van mezelf op de Malediven met een mojito in mijn hand’. Kinderen in basisonderwijs gaan daarin mee. Hierdoor steeg de onzekerheid en het ongeluksgevoel.”

En daar kwam corona overheen. Kinderen zaten thuis en gingen de straat niet op. Ze volgden lessen op hun kamer. Die periode zijn er veel meer meldingen van online pesten binnengekomen. Ook steeg het aantal meldingen van kindermishandeling.” Dankzij deze periode steeg het besef hoe belangrijk de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen is.

Zeker ook op school

Sociaal-emotionele ontwikkeling vindt thuis plaats, maar Kees vindt dat scholen daar ook zeker een taak in hebben. “Zij hebben een pedagogische, opvoedkundige opdracht. Nu ligt er veel nadruk op schoolse vakken, waardoor het pedagogische kant van het vak in de knel komt.”

De rol van onderwijsprofessionals is tweeledig vindt Kees. “Er zijn veel programma’s beschikbaar die helpen bij de sociaal-emotionele ontwikkeling. De rol van de school is om daar een goede keuze in te maken door zich af te vragen ‘welk programma past bij mijn school?’.”
Daarnaast hebben docenten en leerkrachten een voorbeeldfunctie in hun dagelijks handelen voor de klas. “Wanneer je een les besteed aan hoe je je boosheid onder controle moet houden, terwijl je zelf voor de klas staat te schreeuwen, ben je geen goed rolmodel.”

Sleutel tot contact

Wat levert aandacht voor de sociaal-emotionele ontwikkeling de onderwijsprofessional op? Kees: “Mooie gesprekken, die eerlijk en open zijn! Je snapt wat de leerling beweegt en waarom hij doet wat hij doet. Gesprekken over gedachten en emoties zijn de sleutel tot contact. Die relatie met kinderen is belangrijk. In het primair onderwijs heb je een jaar lang dezelfde kinderen. Zonder goede band is het niet alleen minder gezellig, maar kinderen steken ook minder op omdat het hen niet interesseert wat jij te zeggen hebt.”

Ook gaan sociaal-emotionele ontwikkeling en groepsvorming hand in hand, vindt Kees. De leerkracht is onderdeel van de groep. “Inzet van sociaal-emotioneel leren heeft invloed op groepsvorming. Wanneer een groep samen een probleem constructief weet op te lossen, schept dat een band. Ook is het belangrijk dat leerlingen de perspectieven van anderen leren snappen en dat ze empathie ten opzichte van elkaar kunnen tonen, want het inleven in gedachten en gevoelens van anderen schept ook een band. Daarbij kun je onderscheid maken tussen cognitieve empathie (wat denk je dat de ander denkt) en affectieve empathie (wat denk je dat de ander voelt). Het zijn allebei vaardigheden die aan te leren zijn.”

Veilige omgeving

De juiste groepsvorming zorgt ook voor een meer veilige omgeving. “Pesten is een morele keuze. Kinderen komen voor de vraag te staan: ‘sta ik op of sta ik toe’. Als leerkracht kun je daarmee helpen door vragen stellen als: ‘wat denk jij dat de ander voelt als die niet mee mag doen? Kijk naar het gezicht, welke emotie zie je? Willen wij dit in onze groep?’. Op het wij-gevoel insteken is daarbij belangrijk: ‘Wij zijn een klas, we zijn verantwoordelijk. Wij moeten zorgen dat iedereen zich prettig voelt.’ Kinderen hoeven niet met iedereen vriendjes te zijn, maar het is voor iedereen aangenaam als het gezellig en veilig in de klas is. Als leerkracht moet je ze daarop ook aanspreken.”

Op het vo?

Kunnen we nog iets met jongeren op het vo? “Hoe jonger, hoe effectiever SEL is. Naast leeftijd is ook de structuur van het vo niet helpend, omdat jongeren steeds verschillende docenten hebben. Hier kan een rol voor de mentor liggen, maar ik zie dat op deze uren vaak wordt beknibbeld, zodat er alleen ruimte is voor huiswerkbegeleiding en planning. Je kunt op z’n minst bij de deur staan en leerlingen vragen: ‘hoe gaat het met je’, wachten op het antwoord en doorvragen: ‘ik zie dat je verdrietig kijkt, hoe komt dat?’. Zie hoe ze binnenkomen, of ze oogcontact maken. Je kunt ze begroeten: ‘fijn dat je er weer bent’. Een klein moment van contact kan een opening zijn voor meer op een later moment.”
Ik raad vo-docenten vaak aan om een kijkje te nemen op het primair onderwijs. Daar zijn leerkrachten al best goed bezig met SEL.

Tips van de pedagoog

Advies van Kees: “Lees vakliteratuur, zodat je meer weet over de pedagogische kant van je vak: hoe verloopt de ontwikkeling van kinderen? Welke gedachten en gevoelens horen bij welke leeftijd? Hoe kun je daarop aansluiten en welke programma’s helpen leerlingen sterker maken op het gebied van sociaal-emotionele ontwikkeling?”

Wanneer je weinig tijd hebt: “Steek dan vooral in op de emotionele competenties van kinderen. Leer ze omgaan met zichzelf. Kunnen ze bij emoties bij zichzelf herkennen? Koppel vervolgens taal aan die emoties, want zo leren ze gevoelens.” 

En de competenties die de leerkracht of docent moet hebben? Kees: “Dezelfde als de leerlingen. Daar komt ook steeds meer aandacht voor. De laatste jaren is emotionele ontwikkeling van de leerkracht een beetje vergeten. Maar die heeft ook emotionele competenties nodig. Sociaal-emotioneel leren voor volwassenen wordt een thema komende jaren”, voorspelt hij tot slot.