Sterker taalonderwijs begint met een betekenisvolle context

Taal zit overal in: in een gesprek, een boek, maar net zo goed in de speelhoek of bij een les over UV-straling. Wanneer taal verbonden is aan betekenisvolle situaties, leren leerlingen beter denken, praten en schrijven. Dat inzicht vormt de kern van drie nieuwe leidraden van het NRO voor het basis- en voortgezet onderwijs. Leerkracht Nadia Kuipers en docent Linda Vos vertellen hoe zij taal verweven in hun onderwijs en waarom dat werkt voor hun leerlingen.

Leren begint met taal

Voor jonge kinderen is taal geen opzichzelfstaande vaardigheid, vertelt Nadia Kuipers van OBS De Gouden Griffel in Rotterdam. “Het gaat erom dat taal verweven is met wat kinderen meemaken, dát maakt het krachtig.” De leidraad Betekenisvol en functioneel taalonderwijs in groep 1-2 onderstreept het belang van een betekenisvolle context. Bij jonge kinderen is dat spel. “Als ik als leerkracht bewust inspeel op wat er gebeurt in het spel, zie ik kinderen groeien. Zo zou je het spel in de speelhoek handig in kunnen zetten voor een rijke taalontwikkeling. Stel bijvoorbeeld vragen aan kinderen die soep maken, zoals: ‘Hoe weten we dat de soep klaar is?’. Op die manier breiden ze hun taal uit zonder dat ze het zelf doorhebben.”

Ook thematisch werken draagt daaraan bij, legt Nadia uit. “Ik kies het liefste voor brede thema’s, zoals ‘groeien’ en ‘eten en drinken’. Dat nodigt uit tot verdieping, en biedt ruimte voor nieuwe begrippen of verhalen.” Een uitstapje naar de markt werkte bijvoorbeeld goed: “Kinderen gingen op pad met een boodschappenlijstje, leerden nieuwe woorden en voerden gesprekken met marktkooplui. De woorden die ze geleerd hadden tijdens het boodschappen doen, kwamen daarna op een natuurlijke manier terug in de speelhoek.”

Ook in het vo: taal zit overal in 

Taal zit in elk vak verweven, stelt Linda Vos, docent Nederlands en leescoördinator op de Bonifatius Mavo in Emmeloord. Als lid van de commissie die werkte aan de leidraad voor het voortgezet onderwijs Taal in alle vakken, pleitte Linda daarom voor de term taalbewust onderwijs. “We verwachten niet dat docenten ineens taalspecialist zijn, maar wel dat ze zich bewust zijn van de taal die leerlingen in hun vak nodig hebben.” Op haar school krijgt dat concreet vorm. “Twee keer per week leest de hele school. Niet alleen tijdens Nederlands, maar ook bij vakken als biologie en maatschappijleer. Docenten zoeken actief naar rijke teksten die aansluiten bij hun lesdoelen. Laatst kwam een collega natuurkunde naar me toe met een artikel over UV-straling. Samen bedachten we hoe leerlingen tijdens het lezen woorden konden markeren: technische termen in het blauw, onbekende woorden in het rood. Vervolgens zochten ze de betekenissen op of legden die aan elkaar uit. Zo wordt taal geen extraatje, maar een vanzelfsprekend onderdeel van ieder vak.”

Thematisch en geïntegreerd

Zowel in het po als in het vo schuift taalonderwijs op van losse lessen naar een geïntegreerde, thematische aanpak. Linda: “Waar we vroeger taal opknipten – begrijpend lezen hier, grammatica daar – brengen we het nu samen rond een thema. Bijvoorbeeld sociale media. Dan verzamelen we informatieve artikelen, fictieteksten en opiniestukken die passen bij dat onderwerp. Soms kijken we samen naar een aflevering van Lubach of Tegenlicht, gevolgd door een gesprek. Leerlingen schrijven daarna over wat ze gelezen of gezien hebben en wisselen meningen uit in de klas.”

Jeugdliteratuur is ook een goed vertrekpunt. “Bij het boek Patroon van Marco Kunst koppelen we hoofdstukken aan schrijfopdrachten en gesprekken over verantwoordelijkheid. Zo verbinden leerlingen lezen, denken en schrijven op een natuurlijke manier.”

Kleine stapjes, grote winst

Beide leraren benadrukken: begin klein. “Je hoeft het roer niet meteen om te gooien”, besluit Linda. “Pak één rijke tekst, stel gerichte vragen of laat leerlingen belangrijke woorden markeren. Daarmee zet je al iets in gang.” Nadia vult aan: “Kijk eens naar je routines. Tijdens het fruit eten kun je bijvoorbeeld spelenderwijs rijmen, klanken herkennen of korte gesprekken voeren. Zo verrijk je het taalaanbod, zonder je programma op zijn kop te zetten.”

Ook voor schoolleiders ligt hier een rol. “Loop eens bewust mee tijdens zo’n routine. Wat zie je gebeuren? Waar liggen kansen om taalontwikkeling te stimuleren? Als school vorm je samen de taalomgeving waarin kinderen zich ontwikkelen.” 

Expertadvies van de makers van de leidraden

Els Stronks, Hoogleraar Vroegmoderne Nederlandse letterkunde, Universiteit Utrecht en voorzitter leidraadcommissie Taal vo:
“Alles wat je rond taalonderwijs doet, wordt effectiever als je het schoolbreed aanpakt. Dan krijgen leerlingen bij elk vak dezelfde visie en aanpak mee. Dat helpt hen om taal bewust in te zetten als ze praten, schrijven of denken. En het geeft ruimte voor beleid op thema’s als meertaligheid of vakspecifieke taal.”

Martine Gijsel, senior onderzoeker Expertisecentrum Nederlands en tekstschrijver leidraden po:
“Er zijn veel meningen over goed taalonderwijs, maar de leidraden zijn gebaseerd op feiten. Onderzoek laat duidelijk zien wat werkt. Leraren kunnen zo beter onderbouwde keuzes maken die passen bij hun school. Begin klein en bekijk met het team waar kansen liggen. Met een open, onderzoekende houding maak je het verschil.”

Doorlopende taal-lijn

In de NRO-leidraden wordt alle relevante wetenschappelijke kennis verzameld en vertaald naar praktische aanbevelingen. Van groep 1 tot en met het voortgezet onderwijs beslaan deze drie publicaties de hele doorlopende taal-lijn.

Betekenisvol en functioneel taalonderwijs in groep 1-2

Betekenisvol en functioneel taalonderwijs in groep 3-8

Binnenkort beschikbaar: Taal in alle vakken (voortgezet onderwijs)